امروزه تمامی عرصه های اجتماعی با مقوله فرهنگ، ارتباط تنگاتنگی پیدا کرده اند و بر این اساس هر زمان که سخن از فعالیت های مختلف در جامعه می شود، فرهنگ، کلیدی ترین اصل به شمار می رود. یکی از برجسته ترین عرصه های مربوط به فرهنگ در حوزه دین نمایان می شود که تبلور آن را می توان در زیارت ائمه اطهار(ع) مشاهده کرد.
تاکنون بارها برای زیارت ائمه اطهار(ع) رهسپار حرم شده ایم، اما شاید بسیاری از ما به این فکر نکرده باشیم که زیارت نیز باید در چارچوب فرهنگی خویش انجام شود تا بتواند پاسخگوی نیازهای معنوی زائر باشد و درست بر این اساس است که زائر تلاش می کند تا در مراتب فکر، اخلاق و عمل با امام خود هماهنگ و همراه شود.
در این گزارش فرهنگ زیارت به عنوان یکی از ارکان اصلی فرهنگ دینی در گفت و گو با کارشناسان و صاحب نظران مورد بررسی قرار گرفته است.
فرهنگ، مقوله ای از جنس دنیا و آخرت
جامعه شناسان برای واژه «فرهنگ»، حدود پانصد معنا ذکر کرده اند که پرداختن به تک تک آنها و بررسی نقاط قوّت و ضعف هر یک از آن معانی و مقایسه آن با دین بسی دشوار خواهد بود. در میان انبوه تعاریف می توان به سه تعریف اشاره کرد.
در برخی تعاریف، فرهنگ در برگیرنده اعتقادات، ارزش ها و اخلاق و رفتارهای متأثر از این سه و هم چنین آداب و رسوم و عرف یک جامعه معین تعریف می شود.
در گونه ای دیگر از تعاریف، آداب و رسوم شالوده اصلی فرهنگ تلقی می شود و صرفاً ظواهر رفتارها، بدون در نظر گرفتن پایه های اعتقادی آن، به عنوان فرهنگ یک جامعه معرفی می گردد. در پاره ای دیگر از تعاریف، فرهنگ به عنوان «عاملی که به زندگی انسان معنا و جهت می دهد» شناخته می شود.
با توجه به این که درباره فرهنگ و عناصر مشتق از این پدیده اجتماعی، درک واحدی وجود ندارد و اکثر برداشت ها و اندیشه ها از دو حوزه "مادی و معنوی" نشأت گرفته است، می توان گفت که مفهوم فرهنگ کل حوزه زندگی انسانی را در بر می گیرد.
رابطه ای دو سویه بین دین و فرهنگ
دین که عبارت است از مجموعه ای از باورهای قلبی و رفتارهای عملی متناسب با آن باورها، اگر با گونه نخست از تعاریف فوق مقایسه شود، جزء فرهنگ تلقی می شود؛ زیرا فرهنگ در این دیدگاه هم شامل باورهای قلبی دینی و غیر دینی و هم شامل رفتارها و اخلاق و آداب و رسوم دینی و غیر دینی است. از این رو، «دین»، جزء «فرهنگ» و زیر مجموعه ای از آن تلقی می گردد.
اما اگر دین را با گونه دوم از تعاریف مقایسه کنیم، از آنجا که در این نوع از تعاریف ظواهر رفتار و آداب و رسوم به عنوان فرهنگ شناخته می شوند، رابطه دین با فرهنگ، مانند دو مجموعه ای که فقط در بخشی از اعضا مشترک هستند، قابل شناسایی است. در این دیدگاه نه دین کاملاً جزء فرهنگ است و نه فرهنگ زیر مجموعه ای از دین می باشد.
به عبارت دیگر دین از مهم ترین عوامل پیدایش نظام های فرهنگی است که شالوده اجتماعی مبتنی بر فرهنگ دینی را پدید آورده است. دین و فرهنگ، تأثیرات متقابلی دارند؛ بدین معنا که دین پالایش و پیرایش فرهنگ ها را موجب می شود و فرهنگ، اقتضائات زمانی و مکانی را برای دین مشخص می سازد. ایمان دینی به تحقق فرهنگ دینی می انجامد و در این صورت، دین و فرهنگ، هویتی واحد و در هم تنیده را به جامعه می بخشند که انفکاک دین و یا فرهنگ از آن میسر ممکن نیست.
فرهنگ دینی، نمودار هویت جامعه اسلامی
فرهنگ، روح جاری در کالبد جامعه و تعیین کننده جریان اندیشه در اذهان، شکل دهنده به ارزش های حاکم بر دل ها و ترسیم کننده روش زندگی مردم در اجتماع می باشد و فرهنگ دینی، فرهنگ مبتنی بر نقشه توحید و شکل گرفته از مصالح دینی است.
معارف اسلامی که انوار تابان از خورشید وحی اند، قواعد معماری زندگی فردی و اجتماعی را تعیین می کنند. انبیاء و اولیاء الهی نیز که معماران الگوی زندگی الهی در زمین می باشند، روش پیاده سازی این قواعد را برای انسان ها به نمایش گذاشته اند و با تربیت شاگردانی پاک، انجام این رسالت را در طول تاریخ استمرار بخشیده اند.
فرهنگ دینی نمودار هویت جمعی جامعه اسلامی است که نظام زندگی خود را مبتنی بر معارف قرآنی تنظیم نموده و انعکاس دهنده تبلور باورها و ارزش های دینی در ساحت عمومی جامعه انسانی است.
فرهنگ زیارت، اصلی فراموش شده
فرهنگ زیارت یکی از فرهنگ های زیر مجموعه فرهنگ دینی است که به سبب شرایط مناسب، نظیر وجود مرقد اولیاء معصومین(ع) تقویت می شود و به مرور زمان هویت مستقلی یافته و شاکله وجودی جامعه را از حقایق خود متأثر می نماید که در ادامه این گزارش به معرفی خطوط اصلی فرهنگ زیارت پرداخته و روش توسعه و تعمیق آن مورد بحث و بررسی قرار خواهد گرفت.
فرهنگ زیارت جلوه ای خاص و بُعدی ویژه از ابعاد فرهنگ دینی است که از حقایق بلندی چون ولایت، شفاعت، ارتباط با ملکوت و ملکوتیان، ایمان به حیات غیب و در مراحل عالی خودش از لقاءالله سرچشمه می گیرد و هویت فرهنگ جامعه یا بخشی از آن را تحت تأثیر خود قرار می دهد.
حجت الاسلام و المسلمین سید جلال حسینی، معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی در این باره معتقد است: «زیارت به نوعی تجلی همۀ معارف ناب اسلامی و دینی و البته یک استراتژی عملیاتی است که می‌خواهد امامت، ولایت، تزکیه و... را به میدان عمل بیاورد؛ از آسمان زمینی بکند و به نوعی محسوس و ملموس کند».
وی ادامه می دهد: «ما از اصل و اساس توسعۀ فرهنگ زیارت، به دنبال این گونه مقولات هستیم؛ ولی متأسفانه در این نمایه آن چه که بدان کم توجهی شده، همین مسأله است؛ چرا که باید در نظر داشت، اسکان، امنیت و... همه بکارگیری می‌شود تا به بطن زیارت رسید».
معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی عنوان می کند: «باید مواظب بود که از مسیر صحیح منحرف نشده و در همۀ مقولات اساس زیارت را پررنگ دید؛ طوری که بر همۀ حاشیه ها، زاویه ها و مقاصد چیرگی داشته باشد؛ زیرا ما به همه چیز می‌پردازیم، جز اصل زیارت!»
معرفت؛ لازمه رسیدن به زیارت مطلوب
کسی که بر چشمه آبی وارد می شود، به اندازه ظرفی که به همراه دارد، از آن چشمه بهره می گیرد و زائری که به زیارت امام(ع) می آید، به اندازه شناخت و معرفتی که دارد، از زیارت خویش سود می برد.
معرفت همان شناخت است که به تدریج در اثر عمل به دستورات و تحقیق و تأمل در سیره بزرگان و بزرگ شدن در مجالس و محافلی که با یاد و برای بزرگداشت آن حضرات و احیای علوم ایشان بر پا می شود، به دست می آید و البته نکته مهم این است که معرفت، شناختی است که بر پایه ایمان و تصدیق استوار باشد و گرنه مستشرقین و بعضا کفار زیادی هستند که به تحقیق در زندگانی امامان شیعه می پردازند؛ اما کسی به شناخت ایشان معرفت نمی گوید.
دکتر امیر سلمانی رحیمی، معاون پژوهشی بنیاد پژوهش های اسلامی آستان قدس نیز اصلی ترین نقش در زیارت را برای معرفت قائل شده و می گوید: «شناخت زائر دارای مراتب است، غیر مسلمانان هم مشرف می‌شوند، اما نمی‌شود گفت زیارت نکرده‌اند یا برخی مسلمانان هم ظاهرا به زیارت می‌روند، اما امام(ع) را به عنوان امام حق و منصوب از جانب خدا نمی‌شناسد. این زیارت نامیده می‌شود، منتهی آن حق معرفت که شناختن مزور به عنوان امام منصوب از سوی خداست، محقق نشده است».
وی ادامه می دهد: «برای رسیدن به زیارت مطلوب، هیچ گریزی از معرفت نیست. حال سؤال این است که معرفت چگونه حاصل می‌شود؟ قطعا بخشی از آن اکتساب و بخشی هم اشراق است. وقتی زائر در فضای معنوی حرم قرار می‌گیرد، نسبت به دریافت پیام از طرق دیگر هم چون مطالعه، بسیار تأثیر بیشتری بر وی می‌گذارد و در نهایت وظایف مجاوران آن، چیزی است که موجب تحقق زیارت عارفانه می‌شود».
نیت، نقطه آغازین زیارت در مسیر معرفت
بر اساس آیات قرآنی و روایات معصومین علیهم السلام، اولیاء معصومین مَثَل اعلای حضرت حق و عالی ترین وسایل و وسایط تقرب الی الله هستند. از این منظر فرهنگ زیارت هم معبر مخصوصی است که جامعه اسلامی از طریق آن می تواند به اعماق دین و لایه های درونی فرهنگ دینی وارد شود و در سرایت دادن رنگ الهی به همه ابعاد، زوایا و لایه های جامعه انسانی، می تواند نقشی منحصر به فرد و کلیدی ایفا نماید.
حجت الاسلام و المسلمین سید جلال حسینی در این باره اظهار می کند: «ریشۀ بسیاری از نقطه نظرات کار‌شناسی در عصر امروز را می‌توان در بیانات بزرگان پیدا کرد و قطعاً مبانی نظری و تئوری این گونه مقولات در فرمایشات بزرگان و ائمه دین بوده است و فراموش نکنیم که به دنبال هر مطلب کار‌شناسی که می‌گردیم، نیاز به قرآن و احادیث داریم.»
وی خاطرنشان می کند: «وقتی نیت زیارت می‌کنید، از همان جا قاصد هستید که این مطلب در فروع ما و در فقه و احادیث اهل بیت(ع) آمده است. بنا بر این زائر را از همان لحظه، قاصد لحاظ می‌کنیم و از این رو، وی الزامات و اقتضائات خود را پیدا می‌کند».
معاونت تبلیغات و ارتباطات اسلامی آستان قدس رضوی می افزاید: «با وجود این که باید به تمامی ابعاد این زیارت و سفر پرداخت، اما بهترین سوغاتی که شخص می‌تواند از حرم معصوم ببرد، حالت قداست و پاکی و معرفت نفس است که شخص بتواند به جامعۀ خودش منتقل کند».
پایتخت معنوی، همان مدینه فاضله رضوی
فرهنگ زیارت از طریق ظهور و بسط آثار و نتایج زیارت اولیاء معصومین و مظاهر الهی شکل می گیرد؛ به عبارت دیگر بسط آثار و نتایج فردی و اجتماعی زیارت به عنوان یک بستر مناسب برای رشد و توسعه معارف، سنت ها و احکام عبادی، فرهنگی را به بار خواهد نشاند که رنگ بخصوصی به جامعه اسلامی خواهد زد و وجهه ای از زندگی ولایی را به نمایش خواهد گذاشت.
فرهنگ زیارت زمانی شکل می گیرد که منظومه ای از حقایق به هم پیوسته در قالب الگوهای معینی به ظهور می رسند؛ این الگوها در هر کدام از لایه ها و مراتب فرهنگ جامعه به شکلی تجلی می کنند. در مرتبه نگرش ها شامل مجموعه ای هماهنگ از باورهای دینی است؛ در مرتبه ارزش های حاکم بر زندگی نیز منظومه ای از ارزش ها را معرفی می کند که منشأ جهت گیری های معنوی و الهی جامعه می باشند؛ در مرتبه ظاهری جامعه نیز تولید کننده طیف خاصی از رفتارها و نمادها در متن زندگی فردی و اجتماعی است که با لایه های بالاتر، ارتباطی حیاتی دارند.
حجت الاسلام حسینی با اشاره به نقش محوری فرهنگ زیارت ادامه می دهد: «اگر زائر را از مبدأ بنگریم، این فرهنگ و نگاه می تواند به تمام وجوه و ابعاد سیطره داشته باشد؛ اما از یک منظر، حرکت او یک مقدمه است برای اتفاقی بزرگتر که بر این اساس حتی کسب معارف هم جزء مقدمات سفر به شمار می رود».
وی حرم مطهر رضوی را به سان دانشگاهی جامع دانسته و تصریح می کند: «مراد ما از پایتخت معنوی، جایی است که مستجمع جمیع صفات و پاکی‌های اخلاقی و ملکات است؛ یعنی همان مدینه فاضلۀ رضویه، جایی که از هر نوع رذائل اخلاقی، فردی و اجتماعی در شئون مختلف فرهنگی، اقتصادی و... مبرّاست».
زیارت نوعی توبه و برگشت به سمت خدا
حجت الاسلام و المسلمین ابراهیم صابر، امام جمعه موقت چناران نیز رعایت آداب زیارت را بخشی از فرهنگ زیارت دانسته و می گوید: «از آداب زیارت و تشرف به محضر امام(ع) انجام غسل است و معنای آن این است که ظاهر خود را پاکیزه و معطر می سازیم تا وارد حرم مطهر امام(ع) شویم».
وی با بیان این که زیارت نوعی توبه و برگشت به سمت خدا است، خاطرنشان می کند: «زائر حرم باید بعد از توبه، متوسل به حبل الله شود و تصمیم بگیرد که آن مرحلۀ بعدی، یعنی صفات خوب را جایگزین کند؛ بدین معنا که اگر کسی نسبت به نماز استخفاف می کرده، توبه کند و سپس هنگامی که اذن دخول می طلبد، باید با این احساس که این مکان محل رفت و آمد ملائکه الله و خوبان درگاه الهی است، وارد شود».
توجه به جایگاه ائمه معصومین(ع) لازمه فرهنگ زیارت
امام جمعه موقت چناران ادامه می دهد: «با شکل گیری و ترویج الگوهای فوق، فرهنگ زیارت جان می گیرد و آحاد جامعه دینی در ذیل آنها هویتی تازه احساس می کنند. همه این امور به صورت متوازن در زندگی مردم جاری می شوند و مردم بین آنها یک ارتباط حیاتی احساس می کنند.»
اگر لایه های اصلی فرهنگ جامعه را به تناسب لایه های اصلی وجود انسان به سه مرتبه باورها، خلقیات و رفتارها تقسیم نماییم و برای هر کدام از آنها نیز نمونه هایی را ذکر کنیم، آنگاه زیارت به عنوان یک سرچشمه دینی، تأمین کننده بعد خاصی از فرهنگ تازه خواهد شد.
حجت الاسلام و المسلمین صابر در این باره معتقد است: «فرهنگ از ناحیۀ اهل بیت(ع) به ما رسیده، اما آفات از ناحیه خود ماست. بعضی از آفات این است که ما جایگاه ائمه معصومین(ع) را نمی دانیم؛ مثلاً در قرآن آمده: «لا ترفعوا اصواتکم فوق صوت النبی». طبیعتاً وقتی ما به زیارت می رویم، چون این ها زنده اند(ما از اذن دخول و زیارت نامه ها می خوانیم و جزو اعتقادات مسلم ماست که این ها زنده‌اند)، لذا باید در حرم آرامش باشد و نباید بلند شدن صدای برخی، باعث شود دیگران از توسل باز بمانند».
مهدی احمدیان
