«نرمش قهرمانانه در دیپلماسى» از سوى رهبر معظم انقلاب در هفتههاى قبل، پیشبینى مىشد که رویکرد جدیدى در حوزه متغیّرات سیاست خارجى جمهورى اسلامى ایران دنبال شود. در واقع با روى کار آمدن دولت جدید و تغییر مسؤولان وزارت امور خارجه، نگاهها و سلایق جدیدى در سیاست خارجى کشورمان حاکم شد که ظرفیت بالاى جمهورى اسلامى، این نگاهها و سلایق نو را پوشش داده و از انرژى تازه و رویکردهاى جدید حاکم، براى کسب منافع ملى در عرصه بینالملل استقبال مىکند.
از این منظر، رهبر معظم انقلاب با بیان مفهوم نرمش قهرمانانه در دیپلماسى، عملیاتىشدن نگاه و رویکرد دولت جدید در عرصه سیاست خارجى را تأیید کردند. این موضوع خود ریشه در دو وجهى بودن سیاست خارجى کشورمان نیز دارد. سیاست خارجى ایران در عین حال که داراى اصولى ثابت و غیرقابل تغییر است، متغیراتى را هم در حوزه رفتارى تجویز مىکند که در جهت تداوم اصول ثابت در شرایط و موقعیتهاى مختلف به کار گرفته مىشوند.
عملکرد دستگاه سیاست خارجى و دیپلماسى کشور در نیویورک، بهویژه دیدار وزیر خارجه ایران با وزیر خارجه آمریکا در قالب وزراى خارجه 1+5 و پاسخ رئیس‌جمهور کشورمان به تماس تلفنى رئیس جمهور آمریکا، باراک اوباما، بعد از 33 سال، رفتارهایى است که در چارچوب اصول ثابت سیاست خارجى کشور شکل گرفت. این رفتارها برخاسته از نوع نگاه گروه جدید وزارت خارجه و بهویژه پشتگرمى آنها به بیان رهبرى مبنى بر نرمش قهرمانانه در دیپلماسى است.
در این نوشتار به اهداف، دستاوردها، مخاطرات آینده و بازتابهاى سفر 5 روزه دکتر روحانى به نیویورک خواهیم پرداخت.
چند هفته گمانهزنىهاى داخلى و خارجى درباره سفر آقاى روحانى به نیویورک و دیدار احتمالى ایشان و اوباما و موضع دولت وى در مورد مسائل مورد مناقشه ایران و غرب با اتمام یافتن سفر روحانى به آمریکا پایان پذیرفت و برخلاف انتظار برخى در داخل و خارج، اینبار نیز جمهورى اسلامى توانست مواضع خود را در موضوعات مورد بحث با غرب؛ بار دیگر مقتدرانه و هوشمندانه به دنیا اعلام نماید.
بامداد پنجم مهرماه به وقت تهران، نشست وزراى امور خارجه هفت کشور جمهورى اسلامى ایران، انگلیس، فرانسه، آمریکا، روسیه، چین و آلمان همراه با کاترین اشتون مسؤول سیاست خارجى اتحادیه اروپا، در حاشیه شصت و هشتمین نشست مجمع عمومى سازمان ملل متحد در نیویورک به پایان رسید؛ در حالىکه چهره همه طرفها در مقابل دوربینهاى خبرى رسانههاى مختلف نشان از رضایت آنان از فضاى بسیار خوب مذاکرات داشت.
بنا بر اظهارات اشتون در گفتوگو با خبرنگاران پس از پایان نشست، مذاکرات آتى بیستوسوم و بیستوچهارم مهرماه در ژنو از سر گرفته مىشود و تا آن زمان تهران بسته پیشنهادى جدیدى ارایه مىکند یا به بستههاى پیشین پاسخ خواهد داد.
همچنین همانگونه که مسؤول سیاست خارجى اتحادیه اروپا و برخى رسانههاى خارجى مطرح کردهاند، نگاهها به سمت حلوفصل موضوع هستهاى ایران در مدت زمانى حداکثر یکساله معطوف است؛ همانگونهکه تهران پیش از این بر آن تأکید کرده بود.
البته اشتون پیش از آغاز نشست وزراى امور خارجه هفت کشور، حدود سه ساعت با دکتر حسن روحانى رییس جمهورى اسلامى ایران، دیدار و گفتوگو کرد.
برگزارى نشست بین هفت کشور در چنین سطحى طى دوره 10 ساله مذاکرات بىسابقه بوده است. نخستین دورههاى مذاکرات بین وزراى امور خارجه سه کشور اروپایى و دبیر شوراى عالى امنیت ملى جمهورى اسلامى ایران برگزار مىشد اما از حدود هشت سال پیش به این طرف که آمریکا، روسیه و چین هم به دایره مذاکرات افزوده شدند، نمایندگى هر کدام از اعضاى گروه 1+5 را معاونان و نمایندگان وزراى امور خارجه بر عهده گرفتند.
تداوم این امر بر امکان اتخاذ تصمیمهاى کلیدىتر، آنهم در زمان کمتر با استفاده از اختیارات گستردهتر، وزیران امور خارجه تأثیر خواهد داشت.
نکته دیگر نشست پنجم مهرماه، حضور جان کرى وزیر امورخارجه آمریکا بود که بر اساس سخنرانى باراک اوباما رییس جمهورى این کشور در شصت و هشتمین نشست مجمع عمومى سازمان ملل متحد، مسؤولیت شرکت در این مذاکرات به او واگذار شده بود. او پس از اتمام مذاکرات نیز حدود نیمساعت با همتاى ایرانى خود به گفتوگو پرداخت تا بالاترین سطح مذاکرات میان دو کشور طى 35 سال گذشته رقم بخورد.
بنا بر گفتههاى کرى، بر ادامه فرایند موجود بهمنظور یافتن راهى ملموس براى پاسخدادن به سؤالات گروه 1+5 درباره برنامه اتمى ایران توافق صورت گرفت که در همین زمینه، ظریف هم راهحلهاى احتمالى بیشترى را مطرح کرد و گام دشوار بعدى این است که ببینیم چه مىتوان کرد.
ظریف هم پس از بسیار سازنده خواندن این ملاقات گفت: بنا داریم جامعه بینالمللى را مطمئن کنیم که برنامه هستهاى ایران صلحآمیز است. او از لزوم برچیدهشدن تحریمهاى یکجانبه آمریکا در کوتاهترین زمان ممکن سخن گفت و بر اجراى زمانبندىشده مذاکرات تأکید کرد.
بنابراین بهنظر مىرسد در این نشست، علاوه بر تعیین زمان و مکان ملاقات بعدى، مجموعهاى از راهحلهاى ممکن مطرح شده و مقدمات یک برنامه زمانبندىشده طى یک سال آتى نیز ریخته شده است و البته فراموش نکنیم که در مقابل، طرف ایرانى هم بر لزوم لغو تحریمهاى یکجانبه آمریکا علیه ایران احتمالاً بهعنوان یک گام اولیه اطمینانساز تأکید کرده است.
البته کرى نیز پیش از برگزارى نشست، در مصاحبه با شبکه آمریکایى سى.بى.اس از ایران خواسته بود بهمنظور لغو تحریمها، بىدرنگ امکان دسترسى بازرسان بینالمللى به سایت فردو را فراهم آورد که به گفته او مخفى و زیرزمینى است.
این در حالى است که مشخصات سایت فردو یک سال پیش از زمان مقرر شده، به مراجع بینالمللى اعلام و بازرسىها از این مکان آغاز شد و هماکنون نیز علاوه بر دوربینهاى آژانس بینالمللى انرژى اتمى، تمام فعالیتهاى غنىسازى زیر نظر بازرسان انجام مىشود.
به هر روى، همانگونهکه پیش از این بارها اعلام شده است و بنا به گفتههاى پنجم مهرماه رییس جمهورى اسلامى ایران در پاسخ به روزنامه آمریکایى واشنگتن پست، اگر غرب به همه حقوق قانونى ایران از جمله حق غنىسازى در خاک ایران اذعان کند و آنرا بپذیرد، شفافسازى از طرف ایران در چارچوب مقررات بینالمللى مشکلى نخواهد داشت. حال باید منتظر ماند تا تصمیمها و اقدامهاى عملى در این زمینه چه زمانى چهره اجرایى به خود مىگیرد.
تحلیل سفر روحانى به نیویورک
تحلیل سفر آقاى روحانى و نحوهى بازیگرى و کنشهاى سیاسى اخیر دستگاه دیپلماسى جمهورى اسلامى که چهرهى جدیدى به نوع تعامل بین جمهورى اسلامى ایران و آمریکا بخشیده است در پیوند با مفهوم نرمش قهرمانانه مقدور است. این مفهوم توسط رهبر معظم انقلاب اسلامى در جمع فرماندهان و مسؤولان سپاه پاسداران انقلاب اسلامى ایراد گردید. در آن دیدار ایشان بهطورضمنى موافقت خود را با اتخاذ چنین تاکتیکى با رعایت اصول و ملاحظاتى اعلام نمودند، مفهومى که معظم له در دیدار رئیس و اعضاى مجلس خبرگان رهبرى نیز درباره آن اینگونه توضیح داده بودند: «البته نرمش و انعطاف و مانور هنرمندانه و قهرمانانه در همهى عرصههاى سیاسى یک کار مطلوب و مورد قبولى است و لیکن این مانور هنرمندانه نبایستى به معناى عبور از خطوط قرمز یا برگشتن از راهبردهاى اساسى یا عدم توجه به آرمانها باشد، اینها را باید مراعات کرد. البته هر دولت، هر شخص، هر شخصیتى روشهایى دارند، ابتکاراتى دارند، این ابتکارات را انجام خواهند داد و پیش خواهند رفت.» (14/6/92)
مفهومى که نباید بهمعناى سازش و کوتاهآمدن تلقى شود، بلکه نوعى انعطاف تاکتیکى است که ویژگىهاى زیر را دارد:
1- بر اساس شناخت و فهم صحیح از دشمن طراحى شده است.
2- یک تاکتیک و روش است و نباید با راهبرد اشتباه گرفته شود.
3- نباید از خطوط قرمز و راهبردهاى نظام عبور کند.
4- بر همان اصول سیاست خارجى یعنى عزت، حکمت و مصلحت مبتنى است.
5- با سازش و کوتاهآمدن متفاوت است و با اقتدار، معنى پیدا مىکند.
از اینرو شرایط اجراى آن نیز باید فراهم باشد. در شرایطى مىتوان نرمش قهرمانانه را به اجرا گذاشت که:
1- ساخت درونى قدرت استحکام لازم را داشته باشد.
2- ماهیت دشمن کاملاً شناخته و اهداف اصلى او بر ملا شده باشد.
3- ظرفیت و پشتیبانى لازم براى نرمش قهرمانانه در داخل فراهم شده باشد.
4- نوع رفتارها و تکنیکهاى صحیح و منطقى لازم از قبل طراحى شده باشد.
5- فضاى احترام متقابل و تعامل از موضع برابر فراهم باشد.
6- دستاورد و نتیجهى منطقى براى آن قابل پیشبینى باشد.
دستاوردهاى سفر دکتر روحانى
دیدارهاى متنوع و مهم و سخنرانىهاى منطقى، انساندوستانه و دلسوزانه مسؤولان وزارت خارجه کشورمان در سفر به نیویورک، در حالى نگاه متصلب و امنیتى اوباما به ایران را تا حدى تغییر داد و وى را در مقابل ایران به کرنش وا داشت که از پشتوانه گفتار نرمش قهرمانانه در دیپلماسى برخوردار بود. در واقع طرح این مفهوم از سوى رهبر معظم انقلاب - که بازتاب وسیعى در رسانههاى غربى داشت و غربىها آنرا مقدمه دیپلماسى ایران در سازمان ملل دانستند- فضایى را فراهم کرد که ادبیات صلحطلبانه و منطقى مسؤولان وزارت خارجه در نیویورک به ثمر نشست و موفقیتهاى ذیل را در عرصه سیاست خارجى ایران رقم زد:
1- مقامات آمریکایى وقتى با چنین رویکردى از ایران مواجه شدند، در برنامهریزى خود براى ارتباط با مقامات ایرانى در سازمان ملل جدىتر شدند و شب قبل از سخنرانى روحانى در مجمع عمومى سازمان ملل، کاخ سفید بهطوررسمى از مقامات ایرانى خواست تا اوباما با دکتر روحانى دیدار کند، اما طبق سخنان رئیس‌جمهور، وقت برنامهریزى از سوى ایران براى اینکار نبود و بنابراین چنین دیدارى صورت نپذیرفت.
2- قبل از اینکه دکتر روحانى در مجمع عمومى سازمان ملل سخنرانى کند، اوباما در سخنان خود در مجمع عمومى، تصریح کرد که ما بهدنبال تغییر نظام در ایران نیستیم و به حق مردم ایران براى دسترسى به انرژى صلحآمیز هستهاى احترام مىگذاریم.
وى در ادامه تأکید کرد: رهبر معظم ایران علیه بمب اتم فتوا داده و روحانى نیز تأکید کرده است که ایران بمب اتم تولید نخواهد کرد.
جهت اصلى سخنان اوباما در مجمع عمومى سازمان ملل، استقبال از حل مسائل بین ایران و آمریکا بود. از همینرو اوباما تصریح کرد: من به جان کرى، وزیر خارجه آمریکا، دستور مىدهم که با قدرتهاى اروپایى در جهت یافتن یک راهحل براى ایران همکارى کند.
این ادبیات هرچند در حوزه دیپلماسى است و باید شاهد تغییر رفتارهاى عملى بود؛ اما بهروشنى، برترى موقعیت ایران را نشان مىدهد و گویاى این است که دولت آمریکا حضور مقامات ایرانى در نیویورک را فرصت مغتنمى براى حل مسائل خود با ایران تلقى کرده است.
3- تماس تلفنى اوباما با دکتر روحانى که در آخرین لحظات سفر رئیس‌جمهور به نیویورک انجام گرفت، یکى دیگر از مهمترین نتایج فضاى برخاسته از دیپلماسى جدید ایران بود. دکتر روحانى، در توضیح این رخداد اعلام کرد: «دیروز در لحظهاى که آماده حرکت به سمت فرودگاه بودیم، کاخ سفید تماس گرفت و نسبت به تماس تلفنى رئیس‌جمهور آمریکا با من ابراز تمایل کرد که چند دقیقه تلفنى صحبت کنیم. در مسیر حرکت، با موبایل سفیر ما تماس گرفته شد که عمدتاً محور بحث ما مسأله هستهاى بود.»
روحانى افزود: «من گفتم بحث 1+5 و حلوفصل مسأله هستهاى باید سرعت یابد و تأکید کردم که هرگونه فعالیت در عرصه خارجى بر مبناى عزت، حکمت و مصلحت خواهد بود.»
تماس تلفنى اوباما با مقامات جمهورى اسلامى ایران که براى اولینبار بعد از قطع روابط آمریکا و ایران در سال 1359 رخ داد، نکات مهمى را بیان مىکند که موارد ذیل از این جملهاند:
3-1- تماس تلفنى اوباما با روحانى گویاى این است که مقامات کاخ سفید از اینجهت روى دیپلماسى مسؤولان ایرانى در نیویورک حساب ویژه باز کردند که این مواضع، با چراغ سبز رهبرى در قالب رویکرد نرمش قهرمانانه همراه دیدند. آمریکایىها مىدانند در سیاست خارجى ایران، مقام رهبرى حرف آخر را مىزند.
3-2- دنبالکردن خط سیر واکنشهاى آمریکا در قبال ایران، یعنى از واکنشهاى مثبت آنها به طرح ایده نرمش قهرمانانه در دیپلماسى از سوى رهبر معظم انقلاب، تا مشاهده مواضع منطقى و عقلانى مسؤولان وزارت خارجه کشورمان در نیویورک و سپس تلاش براى دیدار با رئیس‌جمهور کشورمان و در نهایت، اقدام به تماس تلفنى در سطح عالىترین مقام اجرایى، گویاى قرارگرفتن کاخ سفید در زمین بازى جمهورى اسلامى ایران است. اوباما و همکاران وى، زمین بازى جمهورى اسلامى را براى حل مسائل بین تهران و واشنگتن، حداقل در عرصه دیپلماسى مناسب مىبینند.
اکنون ایده نرمش قهرمانانه بر سر آمریکا سایه انداخته و مىتوان حدس زد اوباما و همکاران وى در پستوى کاخ سفید تا چه اندازه از طرح این موضوع خوشحالند. آمریکا در تحولات منطقه درگیر فضاى سختى شده و باراک اوباما طعنهها و کنایههاى زیادى از اطراف خود مىشنود که وى را در مقابل پوتین شکستخورده مىدانند. وى اکنون با خرسندى که کمتر به چهره مىآورد، مىخواهد با استفاده از این فضاى جدید در سیاست خارجى ایران، اندکى سیاست خارجى خود را در نزد منتقدانش موفق جلوه دهد. بىجهت نیست که اوباما بعد از تماس تلفنى با دکتر روحانى بلافاصله این موضوع را رسانهاى مىکند و با افتخار از این کار تعریف مىکند. این موضوع، قرارگرفتن حریف در زمین بازى ایران است که مىتواند مقدمهاى براى کسب منافع ملى کشورمان باشد.
پشتوانههاى نظام براى ورود به سیاست نرمش قهرمانانه
برآورد وضعیت سیاسى نظام، نشانگر این است که موافقت حضرت امام خامنهاى با این تاکتیک متکى به زمینهها و شرایط مساعدى است که پشتوانههاى لازم براى پیشبرد آنرا فراهم آورده است. زمینههایى چون:
1- افزایش سرمایهى اجتماعى نظام با رفع ذهنیتهاى برآمده از فتنهى 88 و اثبات حقانیت نظام؛
2- دستیابى به سطح بالاى پیشرفتهاى علمى و فناورانه در عرصههاى مختلف و اثبات کارآمدى نظام؛
3- ارتقاء موقعیت منطقهاى نظام با تثبیت روند رو به بهبود موقعیت مقاومت و پیامدهاى بیدارى اسلامى؛
4- قرارداشتن دشمنان اصلى نظام در موقعیت شکننده و چالشى؛
5- وجود دولتمردانى با روحیهى نرمش و تجربهى کار دیپلماتیک.
با توجه به موارد فوق، استحکام در مواضع رییس جمهور کشورمان از یک سو و پذیریش حق کشورمان در استفاده از فناورى هستهاى و اطمینانبخشبودن فتواى مقام معظم رهبرى و تأکید بر کنار گذاشتن سیاسى براندازى و تغییر نظام جمهورى اسلامى ایران از سوى آقاى اوباما و حتى ارتقای سطح تیم 1+5 از نمایندگان این کشورها به وزراى امور خارجه را مىتوان همسو با نرمش قهرمانانه تلقى و در عین حال تأکید آمریکایىها بر اقدامات عملى ایران و تکرار برخى ادعاهاى رژیم صهیونیستى را موانع پیش روى این روند جدید بهحساب آورد.
بنابراین با توجه به ماهیت دشمن و ویژگى واقعگرایى او لازم است از هرگونه رفتارى که به اشتباه محاسباتى منتهى مىشود اجتناب کرد چراکه حال نوبت آمریکایىها است که با برداشتن تحریمهاى ظالمانه، آزادسازى دارایىهاى بلوکهشده جمهورى اسلامى ایران، اجتناب از حمایت گروهک تروریستى مثل منافقین و گروهک ریگى و دستبراشتن از حمایت غیرمنطقى از ادعاهاى رژیم صهیونیستى، حسن نیت خود را عملاً نشان داده و گام عملى براى جبران خطاهاى تاریخى چون کودتاى 28 مرداد، حمایت از رژیم پهلوى در برابر انقلاب اسلامى، حمایت از گروهکها و کودتاچیان پس از پیروزى انقلاب، تجاوز نظامى و ورود به صحراى طبس و همراهى و حمایت همهجانبه از صدام جنایتکار علیه کشورمان بردارند.
منبع تسنیم
